ارتباطات سلامت ومحیط زیست

سیامک کفایی- مرکز آموزش و پژوهش همشهری

ارتباطات سلامت رشته‌ای نوپا و در حال تحول است که دو حوزه ارتباطات و سلامت را به هم مرتبط ساخته و از دل آن رویکردی چند وجهی و میان رشته ای حاصل شده است که امروزه به عنوان یک شاخه علمی میان رشته ای مورد توجه مجامع علمی و سازمان های جهانی قرار گرفته است، در سال های اخیر رشته ارتباطات سلامت در جهان نه تنها به عنوان بخشی از ارتباطات توسعه بلکه در مکانی هم ردیف با رشته های ارتباطات سیاسی، ارتباطات انسانی و..... قرار دارد و از اعتبار علمی و جهانی برخوردار شده است. این حوزه نوین، تمرکز خود را بر نقش قدرتمندی که ارتباطات انسانی و رسانه‌ای در ارائه مراقبت های بهداشتی و ارتقاء سطح سلامت ایفا می‌کند، معطوف کرده است.

ارتباطات سلامت، مطالعه و کاربرد استراتژی های ارتباطی است به منظور اطلاع رسانی، و تاثیرگذاری بر تصمیمات فردی و اجتماعی در رابطه با سلامت و بهداشت و به عبارتی، زمینه‌ی پیوند ارتباطات و سلامت را برقرار می کند و به عنوان عنصری ضروری در تلاش برای ارتقای بهداشت و سلامت فردی و اجتماعی شناخته می شود....

"شیاوو" در کتاب خود " ارتباطات سلامت؛ از تئوری تا عمل" نوشته است: ((ارتباطات سلامت یک رویکرد چند وجهی و چند رشته‌ای برای دستیابی به مخاطبان مختلف و به اشتراک گذاشتن اطلاعات سلامت محور است که هدف آن تاثیر گزاری ، درگیر سازی و حمایت از افراد، جوامع، متخصصان بهداشتی ، گروه های خاص، سیاست گزاران، و کمپین‌های عمومی به منظور معرفی، اقتباس و تداوم رفتار، عمل یا سیاست هایی است که در نهایت منجر به بهبود پیامدهای بهداشت و سلامتی می‌شود.))

حبیب راثی تهرانی در این زمینه  وجود کمپین های سلامت  را یکی از حوزه های ارتباطات سلامت دانست و تاثیرات کمپین های رسانه های جمعی در حوزه سلامت را به دو شکل زیر عنوان کرد:

1- رسانه ها تلاش می‌کنند تا میزان اطلاعات فعلی مخاطبان در باره یک موضوع بهداشتی سلامتی را افزایش دهند.

2- طراحان این کمپین ها نه تنها به افزایش میزان اطلاعت مخاطبان هدف توجه دارند بلکه به باز تعریف مشکل و یا معضل سلامتی می‌پردازند و آن را برای مخاطبان خود برجسته می‌کنند، به ارائه راه حل می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا توجه به مخاطبان را به آن جلب کنند.

وی افزود نکته مهم اینجاست  که در هر دو صورت ، تاثیر پیام های رسانه‌ای دو هدف کمی و کیفی را دنبال می‌کند . هدف کمی همان ارتقاء سطح آگاهی مخاطب و هدف کیفی تعیییر رفتار ناسالم وی است.  

ارتباطات سلامت، حوزه بهداشت، درمان و محیط زیست را از نوعی حمایت رسانه‌ای برخوردار می‌سازد. از چنین منظری حمایت رسانه ای جزو راهبردهای جامع و چند سطحی ارتقای سلامت محسوب می‌شود و شامل راهبردهای استفاده ار رسانه ( معمولا رسانه های خبری) به منظور شکل دادن به افکار عمومی ، بسیج فعالان اجتماعی و تاثیرگذاری بر تصمیم گیرندگان برای تغییر در سیاست ها  می‌شود . بر مبنای چنین رهیافتی حمایت رسانه ای تمرکز خود را از مسئولیت های فردی به سمت علل اجتماعی و محیطی مشکلات سلامت معطوف می‌کند.

رسانه ها با دو وظیفه اصلی اطلاع رسانی و آموزش و نیز کارکردهای ویژه خود بهترین عوامل اجتماعی هستند که انتظار می‌رود در تحقق اهداف راهبردی سلامت نقش اصلی ایفا کنند. به عنوان مثال جایگزین ساختن "پیشگیری" به جای "درمان" و در نهایت انتخاب یک رویکرد جامعه محور که در آن به لزوم آموزش مطلوب تک تک افراد جامعه در زمینه سلامت و ارتقای سطح آگاهی بهداشتی توجه شود، یکی از چالش های ارتباطات سلامت است که رسانه ها می‌توانند در هموار ساختن آن نقش به سزایی داشته باشند.

از دیگر چالش های ارتباطات سلامت می‌توان به برنامه های پزشکی، گفت‌وگوها و مصاحبه های بهداشتی، پیام ها و زیرنویس هایی که در خصوص سلامت از رسانه ها پخش می‌‌شوند اشاره کرد که معمولا رویکردی درمانی و بیمار محور دارند  و ارتباطات سلامت می‌تواند با تغییر نگرش جامعه رویکرد فوق را به جامعه محور و پیشگیری کننده تبدیل کند.

تعامل مردم و مراکز درمانی

از منظری دیگر یکی ازعوامل موثر برفرایندهای بهداشت و سلامت، تعاملات و ارتباطاتی است که بین مردم و مراکز درمانی صورت می‌گیرد ، مطالعه شیوه های ارتباطی مراجعان به دفاتر رسیدگی به شکایات واحدهای درمانی و بیمارستانی که از سوی عاطفه آقایی و همکارانش انجام شده می‌تواند در برنامه ریزی جهت تکمیل این شیوه های ارتباطی، بهبود روابط بین فردی و افزایش رضایت از خدمات بیمارستانی موثر باشد. در زمینه تعامل متقابل نظریه پردازان رویکرد کنش متقابل نمادین بر تولید معنا در فراگرد اجتماعی تاکید خاص دارند . بلومر معتقد است جهان اجتماعی به معنای دنیایی است که برای هر گروه اجتماعی معنای مشترکی دارد که بر اساس همان معانی رابطه میان گروهی ممکن می‌شود. از نظر او بستر کنش اجتماعی می‌تواند طبقه اجتماعی ، پایگاه اجتماعی و یا سایر مقولات اجتماعی باشد (بلومر،1986) به اعتقاد گافمن نیز زندگی اجتماعی فرایندی است که در آن چگونگی فهم و برداشت ما از افعال‌مان ، بر چگونگی انجام نقش ها و کردار اجتماعی‌مان تاثیر می‌گذارد . این فرایند تاثیرگذاری در قالبی سامان می‌یابد که گافمن آن را نوعی چارچوب می‌شناسد . یعنی افراد می‌توانند تجربیات و نگرش های خود را در این چارچوب مورد وارسی و تحلیل قرار دهند (گافمن،1974). بنا بر نظریات جامعه شناختی شیوه درک ذهنی و تجربه از محیط و امکانات رفتاری در یک زمان معین از عوامل اصلی تعیین کننده رفتار اجتماعی محسوب می‌شوند. تفسیر هر فرد از موقعیت کنش و نیز وضعیت خود، معانی را در وی ایجاد می‌کند که نوع و شیوه رفتار اجتماعی‌اش را متاثر ساخته و جهت می‌دهد . از طرف دیگر عوامل موقعیتی یک فرد مانند سن، جنس، پایگاه اقتصادی و اجتماعی و .... ایده ها و معرفت فرد را شکل می‌دهند و این معرفت عامل شکل دهنده کنش های فردی و اجتماعی خواهد بود. بر مبنای چنین پشنوانه نظری یافته‌های پژوهش آقایی و همکارانش نشان می‌دهد نوع برخورد و رفتار مراجعین به واحد های شکایات بیمارستانی متفاوت بوده و عوامل متعددی می‌توانند بر روی آن تاثیرگذار باشند. وجود طیف متنوعی از رفتارها و نیز رابطه عوامل مختلف با این نوع رفتار ها، بدین معنی است که همه افراد به یک میزان از حقوق خود و مسئولیت های کادر درمانی آگاهی ندارند. این امر در مواردی سبب بروز رفتارهای پرخاشجویانه و طلبکارانه و گاهی سبب رفتارها و برخوردهای ملتمسانه و یا استفاده از واسطه(پارتی) می‌شود . این در حالی است که اگر بیمار و همراهان او به حقوق خود و نیز قلمرو مسئولیت های کادر درمانی آگاهی داشته باشند و از طرف دیگر به صحت عملکرد و پیگیری کادر درمانی و نیز عوامل اجرایی واحد شکایات اطمینان کافی داشته باشند ، برای طرح و پیگیری مطالبات خود به رفتارهای پرخاشجویانه و یا امور غیر اخلاقی مانند پارتی بازی متوسل نمی شوند و با رفتاری مناسب و مودبانه از حقوق خود دفاع می‌کنند. اقداماتی مانند ارائه مکتوب منشور حقوق بیمار به همراهان به ویژه در موارد نیاز به بستری، نصب نوشته حاوی این منشور در مراکز خدمات درمانی، ارائه اطلاعاتی مانند سقف هزینه ها، طول درمان و .... به بیمار و یا همراهان او ، نظارت بر روند پیگیری شکایات و عملکرد عوامل ذی ربط و آموزش شیوه های ارتباطی بین فردی به کادر درمانی می‌توانند در افزایش رضایت مراجعین و نیز پیشگیری از وقوع رفتارهای پرخاشجویانه و نامناسب مفید واقع شوند. 

تعامل پزشک و بیمار

علاوه بر ارتباطات مردم با مراکز درمانی، ارتباط موثر پزشک و بیمار نیز تاثیر به سزایی در روند درمان دارد، به همین دلیل نیز این موضوع یکی از محورهای مورد توجه رشته ارتباطات سلامت است .

دکتر زهره کشاورز هدف خود را از این مطالعه تبیین وضع موجود ارتباط پزشک و بیمار عنوان کرده و می‌نویسد: ارتباط موثر پزشک و بیمار تاثیر به سزایی در روند درمان دارد و مطالعات نشان داده اند زمانی که دست اندرکاران امور بهداشتی درمانی دارای مهارت برقراری ارتباط باشند بسیاری از واکنش‌های مثبت کاهش اضطراب ، کاهش احساس درد، کاهش علائم بیماری در بیماران ، افزایش رضایت خاطر ، پذیرش و تطابق با بیماری، افزایش مشارکت و همکاری با تیم درمان را می‌توان مشاهده کرد. وی از همدلی، دلسوزی، خوشرویی،خوش اخلاقی، رازداری، صبر و حوصله، حفظ ارتباط چشمی و مهارت های ارتباطی از جمله زبان بدن به عنوان انتظارات اکثر بیماران از پزشک نام برد و در تبیین مفهوم ارتباط پزشک-بیمار به مسائلی از جمله توجه و اهمیت دادن به بیمار، درک شرایط بیمار، پاسخگو بودن ، رسیدگی به درمان، توجیه و توضیح نشانه ها و عوارض بیماری و دادن اطلاعات مناسب اشاره کرد، دکتر کشاورز در پایان مشغله کاری زیاد، خستگی، عدم تناسب بین نسبت پزشک و بیمار در بخش دولتی، تبعیض در پرداخت ها،دغدغه درآمد، الگوپذیری نامناسب ، انگیزه پایین و اهمیت کم به کسب مهارت های ارتباطی در دوره آموزش پزشکی را از چالش های ارتباط پزشک-بیمار بر شمرد. از دیدگاه این مطالعه ارتباطات سلامت می‌تواند به آموزش مهارت ها و مدل های ارتباط موثر با بیمار و نیز فراهم کردن امکانات دسترسی به پزشک در تمامی نقاط با توجه به نیاز منطقه، کمک کند.

ارتباطات محیط زیست

علاوه بر حوزه سلامت رسانه ها را می‌توان از جمله موثرترین عوامل تاثیر گذاران بر آموزش و تنویر افکار عمومی در حفاظت و صیانت از محیط زیست، دانست. این موضوع از سوی دکتر شیرین احمدنیا طی مقاله‌ای در همایشش انجمن جامعه شناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت.

رشته تحصیلی ارتباطات محیط زیست که به تعبیر دکتر شیرین احمد نیا از همکاری میان رشته ای رشته های متنوعی چون ارتباطات، جامعه شناسی، مطالعات و علوم محیط زیستی ، مدیریت و تحلیل مخاطرات و بوم شناسی سیاسی منشاء گرفته است ،می‌تواند به تربیت افرادی کارآمد و متخصص در این زمینه همت گمارد . این رشته با هدف مطالعه علمی عملکرد افراد، گروه ها، نهادها، جوامع، و فرهنگ ها در جریان انتشار ، انتقال، درک و به کارگیری صحیح پیام های زیست محیطی به چگونگی تعامل انسان ها و محیط زیست شان کمک خواهد کرد.

از چنین منظری ارتباطات محیط زیست به عنوان یک رشته مطالعاتی، سنتزی از نطریه ارتباطات و نظریه محیط زیست به حساب می‌آید که به ارزیابی و تحلیل نقش، فنون، و سطوح نفوذ و تاثیرگذاری ارتباطات در عرصه مسائل زیست محیطی می‌پردازد.

دکتر احمد نیا ، حیطه های پژوهشی و مطالعاتی این حوزه علمی میان رشته ای را ، گفتمان های محیط زیستی ، ژورنالیسم و رسانه های محیط زیستی، مشارکت های جمعی/مردمی در تصمیم گیری های محیط زیستی، بازاریابی اجتماعی و کمپین های حمایت- طلبانه دانسته و می‌گوید این حوزه علمی و مطالعاتی ، اساسا" ماهیت و قابلیت های فعال-گرایانه دارد.

در تعریف انجمن بین المللی ارتباطات محیط زیست: ارتباطات محیط زیست ، به عنوان مجموعه فعالیت هایی شامل همه اشکال متنوع ارتباط در سطح میان فردی، گروهی، سازمانی و رسانه ای می‌شود که بحث های اجتماعی در باره مسائل زیست محیطی و ارتباط انسان با محیط غیر انسانی را اشاعه می‌دهد که می‌توان از آن تحت عنوان گفتمان محیط زیستی نام برد.

از این دیدگاه ارتباطات محیط زیستی را می‌توان در قالب پیام های روی بیلبوردهای تبلیغاتی، پیام های شبکه های اجتماعی اینترنتی، پیام های پشت جلد نشریات، پیام های تلویزیونی و رادیویی ، سخنرانی شخصیت ها و گزارش های علمی درسطوح مختلف دنبال کرد.