بررسی کارکرد اطلاع رسانی کاریکاتور؛ منصور شاه ولی

منبع - خانه کاریکاتور ایران

در عصر حاضر، کاریکاتور نقش بسیار ارزنده ای در برقراری ارتباط ایفا می کند. اصولا هر تولید هنری بر اساس یک اصل مهم یعنی ارتباط شکل می گیرد و در بین همه هنرها، کاریکاتور در این زمینه پیشتاز است. کاریکاتور اندیشه مصوری است که به شدت نیازمند ارتباط است و ارتباطی که کاریکاتور با بیننده خود برقرار می کند، ساده و صمیمی است. این سادگی و صمیمت سبب شده تا بیشتر مردم مخاطبان اصلی کاریکاتور باشند. از ویژگیهای مهم کاریکاتور قدرت بیان همه جانبه آن است، یعنی گاه به صورت لطیفه و ضرب المثل ارتباط برقرار می کند. خلاصه، اگر به هر طریق راه بر روی آن بسته شود، راه دیگری می یابد. در نتیجه، بهترین سلاح برای روشنگری، هدایت، آگاهی و هوشیاری است.

در زیر قبل از پرداختن به مبحث اصلی، مفاهیمی از قبیل اطلاعات، تصاویر، سواد بصری و هنر کاریکاتور مورد بررسی قرار می گیرد.

اطلاعات

امروزه اهمیت اطلاعات ومسیرهای ارتباطی بر کسی پوشیده نیست و اطلاعات دارای ویژگی هایی است که آن را به عنوان یک منبع تولید، از ارزش فوق العاده ای برخوردار می سازد. به باور الوین تافلر، یکی از اندیشمندان معاصر، زندگی بشر تاکنون با سه مرحله با موج همراه بوده است: موج اول یا انقلاب کشاورزی که تشکیل آن هزاران سال به طول انجامید؛ موج دوم با ظهور تمدن صنعتی که با شتابی بیشتر و پس از گذشت قریب ۳۰۰ سال به ظهور رسید و اکنون پرشتاب تر از این دوم، موج سوم یا تمدن مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات. پاتون (Patton) نیز اعتقاد دارد که دهه آخر قرن بیستم و قرن بیست و یکم عصر اطلاعات و ارتباطات است.

آن چه درباره اطلاعات دارای اهمیت بسیار است، ساده، قابل دسترس، واضح و معتبر بودن آن است و اطلاع رسانی را حوزه ای توصیف کرده اند که به مناسب سازی و اشاعه اطلاعات می پردازد. مناسب سازی شامل کلیه فرآیندهایی است که سبب می شود اطلاعات به گونه ای قابل استفاده در دسترس مخاطب قرار گیرد. آنچه در این فرآیند اهمیت دارد میزان توفیقی است که در امر انتقال اندیشه از مبدا به مقصد حاصل می شود.

تصویر

قبل از پیدایش خط و ظهور هر نوع اثر مکتوب، نقوش و تصاویر تنها وسیله ارتباطی به شمار می رفتند و انسان از طریق تصویر و تجسم و مصور کردن جلوه های بصری ارتباط برقرار می کرد. سپس وسایل ارتباطی نگارشی مانند خط و نوشته ابداع و عالم گیر شد. اکنون نیز بر اثر تحولات جدید ارتباطی و وسایلی مانند ماهواره. ویدئو، بازی های الکترونیک و شبکه های رایانه ای بین المللی مانند الکترونیک و شبکه های رایانه ای بین المللی مانند اینترنت، انسان دوباره مانند گذشته علاقه مند است تا هر چه بهتر و سریعتر عمل می کند، ارتباط برقرار نماید در واقع، زمان بازگشت به ارتباطات بصری فرا رسیده است.

با نگاهی گذرا به گذشته مشخص می شود که گذشت زمان به تدریج مردم را کم حوصله کرده است؛ لذا آن ها آمادگی کمتری برای مطالعه پیام های مفصل دارند و ارائه بسیاری از پیام ها و مشکلاتی که برای مطرح کردن آن ها ناچار به مقدمه چینی های مفصل و ذکر توضیحات اضافی است، به وسیله یک تصویر ساده بهتر در ذهن می نشیند. چون ذهن انسان نقش پذیر است، تصویر به واسطه انتقال مستقیم پیام، بهتر از کلام دراندیشه مخاطب اثر میگذارد. ارتباط با تصویر در مقایسه با سایر ارتباطهای موجود از امتیاز بصری به نحو شایسته تنظیم شود، معنای آن نیز بلافاصله به مغز منتقل می گردد و بر خلاف زبان، به ترجمه یا دانستن معنای کلمات نیاز ندارد، زیرا تصویر هر شی نزدیک ترین امر به به واقعیت آن است و در نتیجه، امکان فهم سریع تر و بیشتری را نسبت به سایر ارتباط ها فراهم می سازد. به طور کلی، ارتباط با تصویر آسان بوده، برای همه کس در هر نقطه از جهان قابل درک و فهم است. بنابراین زبان تصویر و ارتباط تصویری از معتبرترین وسایل ارتباطی است و قادر است تقریبا موثرتر از هر وسیله ارتباطی دیگر، دانش را نشر دهد.

 

در ضمن، نتایج پژوهش ها نشان می دهد که قوه بینایی موثرترین راه برای تشخیص فضا است. برای نمونه، تصویر یک کوه یا شکل یک برگ یا حیوان. رساتر از توصیف آن ها در قالب واژه هاست. در این زمینه، ادگار دیل (Edgar Dale) که یکی از صاحب نظران ارتباطات است. به توجیه قابل توجهی از کاربرد حواس در یادیگری پرداخته است. وی به منظور ارائه نظرات خود به صورت عینی ولی نمادین ظرف مخروطی شکل را در نظر می گیرد که کلیه تجارب یادگیری فراگیران در آن قرار دارد و آن تجارب را به سه طبقه کلی تقسیم می کند که به ترتیب از پایین به بالا عبارتند از:

الف) تجارب مستقیم، عینی و دست اول

ب) نشانه های سمعی و بصری

پ) علائم و سمبل ها

علائم و سمبل ها

نشانه های سمعی و بصری

بنابراین، با توجه به این که علائم و سمبل ها در فرآیند ارتباط از ضعیفترین نقش برخوردارند. لذا برای این که فرآیند ارتباط بهترصورت بگیرد باید اصل کلی بهره گیری توام از تصاویر و واژه ها مورد توجه قرار گیرد.

حس بینایی اهمیت خاصی در درک و فهم آدمی دارد و یکی از خصوصیات قوه بینایی سرعت عمل بی واسطه بودن آن در ایجاد ارتباط است. هر گاه قوه بینایی به کار افتد و متوجه جلوه ای بصری گردد. شرایطی فراهم می شود که قوه شنوایی با دقت بیشتری عمل خود را انجام دهد. از سوی دیگر، در جهان چند هزار زبان وجود دارد که هر کدام دارای قواعد و اصول و دستور زبان خاص خودند؛ در نتیجه، از طریق زبان ها امکان ارتباط با همه بسیار پیچیده است. اما زبان بصری برای عموم قابل فهم و حتی در اکثر مکان ها به صورت وسیله ارتباطی عمومی تقریبا قابل استفاده است و بر خلاف زبان گفتاری یا نوشتاری، وابسته به یک زمان و یک مکان نیست، بلکه فراتر از زمان و مکان عمل می کند و به صورت یک زبان عمومی جهانی، مردم را به هم نزدیک تر می کند.

سواد بصری

در گذشته و قبل از تحولات جدید، فرد با سواد کسی بود که خواندن و نوشتن را می دانست. اما در قرن حاضر، با سواد بودن مفهوم تازه ای یافته و نظرهای جدیدی در این باره مطرح شده است. برای مثال، موهولی ناگی در ۱۹۳۵ میلادی گفته است: «در آینده، بی سواد فقط کسی نیست که قلم را نمی شناسند، بلکه کسی که دستگاه عکاسی را نمی شناسد نیز بی سواد محسوب می شود. «البته اظهار نظر او مربوط به هنر عکاسی در نیمه اول قرن بیستم است که در آن زمان این هنر هنوز نوزادی بیش نبود. اما این گفتار دارای ارزش نمادین است، زیرا تقریبا کلیه هنرها در عصر حاضر در اثر تحول ابزارها و تجهیزات آن ها ابعاد گسترده تری یافته اند.

تصاویر، برای رساندن محتوای مورد نظر هر چه بر اصول فنی و عوامل مورد استفاده بیشتر استوار باشند، فرآیند ارتباط با مخاطبان سهل تر برقرار خواهد شد. هر کدام از «کیفیات بصری» عامل شکل گیری یک ترکیب انتزاعی یا بازنمایی دنیای طبیعی است که به وسیله «عناصر اولیه بصری» به وجود می آید. هر یک از عناصر اولیه دارای معنا و مفهومی است. در حقیقت، به ساده ترین اجزایی که یک جریان بصری را به وجود می آورد، اجزا یا عناصر بصری می گویند. این عناصر عبارت اند از: نقطه، خط، سطح، شکل، حجم و بافت. «نقطه» کوچک ترین واحد بصری و تجسمی است که بلافاصله بعد از آن که واقعیت عینی پیدا می کند، مفهوم «فضا» را اعلام می کند. یا عنصر «خط» که در ابتدایی ترین و ساده ترین حالتش نمایشگر «حرکت» و تداوم آن در فضا و مهم ترین عامل طراحی است. «سطح» نیز مفهوم فضای دو بعدی را دارد که به «شکل های» مختلف مانند مربع، مثلث، دایره و مشتقات آن واقعیت عینی می دهد. سرانجام، واقعیت عینی سه بعدی را «حجم» عهده دار است که در همه جهات قابل طرح است. مبحث «بافت» نیز از عوامل مهم بیان تصویری است که همه در رابطه با قوه بینایی عمل می کند و هم با قوه لامسه قابل ادراک است و گاهی از هر دو قوه برای ارتباط بصری استفاده می کند.

چکیده

با توجه به این که یکی از چالش های پیش رو در قرن حاضر، تکمیل و سرمایه گذاری برای منابع اطلاعاتی و تهیه مسیرهای اطلاع رسانی مناسب برای تحقق امور زیستی پایدار است. در این مطالعه که به روش «نیمه تجربی» و با دو گروه تجربی و یک گروه شاهد به کمک پیش آزمون و پس آزمون انجام شد، کارکرد کاریکاتور به عنوان وسیله انتقال پیام های مرتبط با محیط زیست مورد بررسی قرار گرفت. ۸۰ نفر از کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی شیراز با روش نمونه گیری ساده تصادفی به عنوان شرکت کنندگان در پژوهش منظور شدند و پرسش نامه هایی حاوی سئوالات باز و بسته بر اساس فرضیه های پژوهش و با طیف لیکرت، برای بررسی نگرش آنان نسبت به محیط زیست تهیه گردید که روایی آن را نظر سنجی اساتید و پایایی آن با یک مطلعه راهنما و آزمون کرنباخ آلفا تعیین شد. سپس تجزیه و تحلیل پاسخ های پرسش باز با تحلیل محتوایی و پرسش های بسته با آمارهای توصیفی و استنباطی انجام گیرد.

یافته ها بیانگر تاثیر قطعی کاریکاتور در تغییر نگرش کارشناسان نسبت به محیط زیست است. همچنین مقایسه نتایج دو نوع آموزش با کاریکاتور و بدون کاریکاتور بیانگر آن است که آموزش با کاریکاتور بیشترین تغییرات را در نگرش کارشناسان نسبت به محیط زیست ایجاد کرده است. مقایسه تغییر نگرش شرکت کنندگان در این آموزش ها از لحاظ ویژگی های فردی نظیر جنس، سن، سابقه خدمت، رشته تحصیلی، سطح تحصیلات، سواد بصری و دانش عمومی کاریکاتور آنان تفاوتی را نشان نداد. بنابراین، کاریکاتور به دلیل قابلیت ای ویژه ای که برای ایجاد ارتباط با مخاطبان خود دارا است. زمینه گسترده ای را فراهم می کند تا بتوان از آن برای تغییر نگرش به منظور دستیابی به محیط زیست کمک گرفت. این هنر به دلیل برخورداریش از مضامین نقد، طنز و مبالغه، با افراد در کنش متقابل است و وقتی با جریان بین المللی اطلاعات و گسترش فزاینده فناوری ارتباطی پیوند می خورد. گسترده نفوذ و اثر بخشی آن به مراتب بیشتر می شود و بر قدرت تاثیرگذاری پیام ها می افزاید.

نتیجه

با توجه به نقش مهمی که اطلاعات در توسعه همه جانبه کشورها دارد، در عصر انفجار اطلاعات، اطلاع رسانی و کاربرد آن در علوم گوناگون از جمله کشاورزی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است و یکی از مهم ترین عوامل تولید در کنار زمین، سرمایه و کار محسوب می شود و سرمایه گذاری در تحقیقات زیست محیطی و ترویج برای تولید و انتقال اطلاعات مفیدتر و بهتر، نسبت به سرمایه گذاری در امور عمرانی و زیربنایی بازدهی بیشتری دارد.

یکی از چالش های مهم برای دستبیابی به این هدف، تهیه مسیرهای اطلاع رسانی مناسب برای اثر بخشی بیشتر است و طراحی برنامه های ترویج باید تضمین کند که نظام اطلاع رسانی دارای ساز و کارهای مناسب برای شکل دهی و انتقال اطلاعات مناسب به مخاطبان است.

موضوع محیط زیست و اثرات ناشی از آن دیر زمانی است که فقط مشکل کشور یا منطقه خاصی در جهان نیست. اخبار روزانه راجع به فجایع زیست محیطی، روشن می سازد که نیاز به یک دیدگاه جهان شمول برای حل مسائل بنیادی محیط زیست جهانی الزامی است. بررسی های به عمل آمده افرادی نظیر رضایی – مقدم و حیاتی نشان داده است که نگرش متداول در بخش کشاورزی جوامع به گونه ای نیست که به سرعت و سادگی بتوان با پیشنهاد روش های گزیدار به تغییراتی دائمی، پذیرا، مطلوب و در راستای حفظ ارزش های زیست محیطی دست یافت. به نظر شاه ولی نیز به دلیل عدم درک عمیق و همه جانبه مخاطبان در برنامه های زیست محیطی، دیدگاه تکنوکراتیک حاکم بوده و اگر هم به انسان توجه شده است، صرفا به عنوان یک تولید کننده و در راستای همان مسائل فنی بوده و هیچ گاه به شناخت همه جانبه مخاطبان از طریق توجه به ساختار نظرات آنان که شامل ادراکات، وجه نظرات، تمایلات و احساسات آن هاست، توجه نشده است. به همین دلیل، قوانین زیست محیطی جایی مناسب در اذهان مردم باز نکرده و نتوانسته است حس خفته بشر را برای عمل به قوانین بیدار کند. در حالی که معضلات زیست محیطی را زمانی می توان حل کرد که به ارتباط میان دنیای مادی پر از قوانین خشک با دنیای لطیف ذهن و روح دست یافت. اما، بررسی متون توسعه بین المللی نشان می دهد که طور در این زمینه، تمایلی به استفاده از کاریکاتور به عنوان یک وسیله ارتباطی وجود ندارد و متخصصان نسبت به این وسیله غفلت ورزیده اند و این موضوع در ایران همچنان عجیب و ناشناخته مانده است.