خلاصه تاریخ شش قرن ایران و جهان" نوشته احمد یغما - بخش اول
همراهان ارتباطی
در ادامه آشنایی با تاریخ معاصر ایران وجهان به عنوان یکی از موضوعات مهم و مرتبط با دانشجویان رشته علوم ارتباطات خلاصه تاریخ شش قرن ایران وجهان نوشته جناب آقای احمد یغما آماده ارائه شد. این مجموعه ارزشمند به تدریج در 14 بخش با مقدمه ای از ایشان تقدیم محضرتان خواهد گردید....
مقدمه:
خدا را شاکرم از اینکه توفیق یافتم تا در جهت گرد آوری اهم تاریخ ایران و جهان (طی شش قرن گذشته)، خدمت کوچکی برای مردم به ویژه نسل جوان ، دانشجویان و دانش پژوهان محترم داشته باشم ، ویژگی این جریده در آن است که حسب سلیقه های امروزی که ناشی از واقعیتهای اجتماعی است ، به همه امکان می دهد تا علیرغم فرصت کم مطالعاتی و یا احیانا عدم حوصله زیاد برای تحقیق در تمامی متون تاریخی، صرفا با سیر در این جریده شمای کلی از تاریخ شش قرن جهان کسب نمایند، حال آنکه ضرورت دانستن تاریخ در ترسیم «سکوی آینده» و شکوفائی استعداد و شم سیاسی اقتصادی و فرهنگی مردم بر همه مشخص و مبرهن می باشد.
- ویژگی دیگر این جریده در آن است که سعی نموده تا یک جو مقایسه ای را بین کشور ایران با سایر کشور ها در مقاطع مختلف تاریخی بوجود آورد. که این باعث خواهد شد تا خواننده، تحلیلهای مختلفی را از روند تاریخ داشته باشد.
- با مطالعه دقیق این نوشته، خواننده بیش از فردی که صدها ساعت وقت خود را صرف مطالعات پراکنده تاریخی می نماید، اطلاعات خود را افزایش خواهد داد.
- در نگارش این تاریخ از حداکثر منابع معتبر (بیش از هفتاد منبع) تاریخی استفاده شده و بطوری که مشاهده خواهید نمود، گاها برای نوشتن چهار سطر مطلب از سه یا چهار منبع بهره برداری شده تا ضمن مختصر کردن موضوع، اعتبار و ارزش هر جمله بیشتر و محکم تر گردد.
- مجددا خاطرنشان میشود، با در نظر گرفتن سلیقه ی امروزی جوانان که اکثرا علاقه ای به مسائل پیچیده و طولانی ندارند، اصل نگارش در این جریده مبتنی بر مختصر و مفید کردن مطالب در یک سبک خاص، بوده است.
- از موارد دیگر استفاده این کتاب یافتن منابع معتبر حسب رخدادهای تاریخی است که ما در پاورقی ها به آنها اشاره کرده ایم و نیز مراجعه به تاریخهای حوادث مهم است که اغلب محل تردید ذهن واقع می شوند.
- امیدوارم از خواندن این جریده ، راضی و خرسند باشید.
درود خداوند بر شما باد فروردین 1384 احمد یغما
بخش اول -1370 تا 1512 میلادی
1370 میلادی/ 749 هجری شمسی
سلسله چنگیزی که در چین تاسیس شده بود، به آرامی تا نیمه قرن چهاردهم سلطنت کرد. در این تاریخ، در جنوب که مردم احساسات ملی خود را حفظ کرده بودند، شورش هائی بوقوع پیوست، چینی ها بر مغولها تاخته، آنها را بطرف شمال عقب نشاندند و سرانجام بکلی آنها را از خاک خود بیرون کردند. پس از این پیروزی زمام امور بدست سلسله چینی مینگ افتاد و نخستین پادشاه این سلسله هونگ وو[1] بود. وی باحیای آداب ورسوم قدیم همت گماشته تعلیم و تربیت و کشاورزی را توسعه داد و با صلح و آرامش سلطنت کرد. پسر او، یونگ لو[2] که نیرومند تر از پدر بود در صدد برآمد چین را بصورت یک امپراتوری بزرگ درآورد و باین منظور قدرت و مقاومت مغولان را درهم شکست و آنام را تسخیر کرد. جانشینان او سیاستی صلح جویانه در پیش گرفتند ولی در عین حال روابط چین را با سایر نقاط دنیا قطع کردند.[3]
1370 میلادی/ 749 هجری شمسی
سلطنت اولاد چنگیز در ترکستان، در قرن چهاردهم رو به ضعف گذاشت؛ کوشش های این کشور در سه اردوکشی که به هندوستان کرد نتیجه ای نداد و خود به چندین دولت تقسیم شد. در همین ایام تیمورلنگ ظهور کرد. این امیر ترک در سال 1333، بدنیا آمده، مسلمانی متعصب، بیرحم و ستیزه جو بود و قصد داشت امپراتوری وسیعی، برخلاف امپراتوری چنگیز که پایه های نژادی داشت، بر اساس مذهب ایجاد کند. وی ابتدا ترکستان غربی را به تصرف درآورد و پس از آن به پنج اردوکشی و یورش بزرگ دست زد، که با کمال تاسف و خلاف ادعای او، همه آنها علیه دولت های مسلمان انجام گرفت. وی به ایران، که در آنموقع به چهار قسمت تقسیم شده بود، حمله برد و هر مقاومتی را درهم شکسته به کشتار اهالی پرداخت و از سر کشته ها مناره ها ساخت. سپس نواحی جنوب شرقی روسیه را تاراج کرد. و پس از این پیروزی وارد سرزمین هند که در اختیار شاهزادگان افغان و ترک بود شد و پنجاب را گرفت و با غنیمت سرشار مراجعت کرد. در چهارمین یورش ممالیک شام رامغلوب کرد و بالاخره با امپراتوری عثمانی جنگید و با یزید را در آنکاراشکست داد و بدون تردید می خواست ششمین یورش خود را علیه چین انجام دهد ولی باین آرزو نرسید و در سال 1404 بکام مرگ فرو رفت.[4]
امپراتوری تیمور دوامی نداشت. تعصب و بیرحمی او موجب نفرت مردم و ملت های مغلوب شد. وی که سخت سرگرم جنگ و کشورگشائی بود توجهی به کشورداری و ایجاد سازمانهای صحیح نشان نداد، امپراتوری وی شامل ترکستان غربی، ایران، پنجاب، بین النهرین و قفقاز بود که جانشینان وی از عهده حفظ متصرفاتش برنیامدند لذا در قرن پانزدهم خود شاهد تجزیه امپراتوری بودند.
1402 میلادی / 781 هجری شمسی/ 804 هجری قمری
در جنگ آنقره به تاریخ 27 ژوئیه 1402/25 ذیحجه 804 که بین سپاهیان تیمور[5] و بایزید اول، سلطان عثمانی اتفاق افتاده بود. تیمور به پیروزی درخشانی دست یافت. این ایام مقارن بود با رهبری طریقت صفویه توسط خواجه علی، که وی تا هنگام درگذشتش در 15 مه 1427 /18 رجب 830 ریاست طریقت را به عهده داشت و تحت رهبری وی تعالیم نیمه مخفی طریقت صفویه آشکارا ماهیت شیعی می گرفت.[6]
1407میلادی/786 هجری شمسی
در این سال با فرمان هنری چهارم شرکتی به نام کمپانی فرصتهای تجاری تاسیس شد با این توضیح که در اوایل سده سیزدهم، کمپانی تجار لندن تشکیل یافته بود.
1415 میلادی/ 794هجری شمسی
فتوحات و جهانگیری پرتغال در این سال با تصرف شهر «سبته» در کشور مغرب (مراکش) آغاز شد. و پرتغال به دوران تاریخی کوتاهی قدم نهاد که یکی از قدرتهای بزرگ جهانی ـ در دریانوردی، اکتشاف سرزمینهای جدید، فتوحات و بازرگانی ـ در سه قاره جهان گردید. هر چند پرتغال کشور کوچک واز لحاظ منابع طبیعی فقیر بود، و جمعیت کشور بیش از یک میلیون نفر نمی شد اما دوران تاریخی پرشکوهی داشت که از 1415 تا 1515 طول کشید که در ادبیات آن کشور به این عصر «قرن مشعشع» (O Seculo Maravilhoso) گفته می شود.[7]
1453 میلادی/832هجری شمسی
در این سال قسطنطنیه توسط سلطان محمد دوم (1451- 1481م) معروف به سلطان محمد فاتح، فتح گردید. پس از این فتح مسلمانان جهان محمد را در مقام رهبر جهاد با مسیحیت تایید کردند. سلطان محمد بتدریج خود را نه تنها وارث روم شرقی بلکه در مقام فرمانروایی بر یک امپراتوری جهانی یافت.[8] تهاجم عثمانی به قاره اروپا واکنش جهان اسلام در قبال تهاجم صلیبی بود.[9]
1460میلادی/839 هجری شمسی
در ایران بعد از حیدر پسرش جنید به رهبری طریقت صفویه رسید، وی به قدرت معنوی صرف بسنده نکرد و به تحریک مریدانش با جهاد علیه کفار، روحیه جنگجویی را در طریقت وارد ساخت[10] این فعالیت باعث سوء ظن حکمران غرب ایران، جهانشاه قره قویونلو شد. که سلطه اش از آذربایجان و مرزهای گرجستان تا خلیج فارس برقرار بود. جنید (ملقب به سلطان) با اوزون حسن (حکمران آق قویونلو) متحد شد و در جریان حمله به شیروان در 4 مارس 1460 / 11 جمادی الاول 864 ، در سواحل رود کر کشته شد. و پسرش حیدر (خواهرزاده اوزون حسن) جانشین وی گردید[11]. حیدر در 1488م /893 هجری قمری شهر شماخی پایتخت شیروان را غارت کرد، (در این زمان اوزون حسن درگذشته بود) اما طی حمله یی متقابل، شیروانشاه که از دامادش یعقوب، سلطان آق قویونلو 4000 نیروی جنگی دریافت کرده بود توانست در نهم ژوئیه همان سال سپاه حیدر را شکست داده و خودش را نیز به قتل رساند. حیدر، ابداْع کننده کلاه مخصوص قرمز رنگی بود که به مناسبت دوازده امام شیعه دوازده ترک داشت. از آن پس این کلاه علامت مشخصه طرفداران دودمان صفوی گشت و سبب شد که عثمانیان به منظور استهزا به آن لقب قزلباش[12] یا سرخ سر بدهند.
1480میلادی /859هجری شمسی
تا این سال حکومت نیم بند مسکوی خراجگذار مغولها بود.
1488میلادی /867 هجری شمسی
در این ایام دریانورد پرتغالی بارتولومیودیاس دماغه امیدنیک را دور زد و ده سال بعد هموطنش واسکودوگاما به هند رسید. بدین سان راه دریایی از اروپای غربی به شرق که مدتها آرزوی شاهزاده هنری دریانورد بود، سه سال قبل از برقراری سلسله صفویه در ایران، باز شده بود. پرتغالیها نه تنها حصار کشورهای اسلامی را که چندین قرن ایران را از تماس با غرب تقریبا محروم ساخته بود دور زدند، بلکه بی هیچ برخورد از ونیزیان و دیگر قدرتهای تجاری اروپایی که از طریق بنادر مدیترانه با ایران تجارت می کردند فراگذشتند. /ر.ک 1507م/
1492تا1580میلادی/ 871 تا 959هجری شمسی
حکمرانان مسیحی اسپانیا، که در سده دهم میلادی تنها بر بخش کوچکی از شمال شبه جزیره ایبری فرمان می راندند، در نیمه دوم سده یازدهم تهاجم به سرزمین های اسلامی اندلس را آغاز کردند و در سده سیزدهم در راس پنج دولت لئون، آراگون، ناوار، کاستیل و پرتغال بتدریج سیطره خود را بر بخش مهمی از شبه جزیره ایبری برقرار نمودند. توسعه طلبی به سوی جنوب تداوم یافت و در سال 1492 میلادی با سقوط غرناطه (گراناد) حاکمیت مسیحیان بر سراسر ایبری تامین شد.این امپراتوری کاتولیک در دوران فیلیپ دوم (1556-1598) به اوج اقتدار خود رسید. فیلیپ در سال 1580 پرتغال را ضمیمه قلمرو خود کرد وامپراتوری بزرگ و جهانگستر اسپانیا را بنیاد نهاد که تا سال 1640 میلادی دوام داشت، امپراتوری که مستملکات آن از آسیا تا آمریکا گسترده بود.
1501میلادی/ 880 هجری شمسی
حیدر (فرزند جنید) سه پسر داشت که یکی از آنها به نام علی جانشین وی گردید و از همان ابتدا خود را شاه نامید لذا توسط سلطان یعقوب دستگیر و زندانی شد. بعد از درگذشت سلطان یعقوب در دسامبر 1490 /صفر 896، علی و برادرانش بعد از چهار سال و نیم حبس، آزاد شده و به هم پیمانی یکی از مدعیان تاج و تخت آق قویونلو بنام رستم درآمدند اما یک سال بعد با آشکار شدن قدرت هواداران صفویه رستم قصد جان برادران صفویه را کرد که در این کشاکش علی کشته شد و اسماعیل که از طرف برادر مقتولش جانشین وی و رئیس طریقت صفویه تعیین شده بود توانست خود را به اردبیل برساند. و مخفی شود. و با کمک مریدانش به گیلان فرار کند در این زمان اسماعیل هفت سال داشت. بعد از کشته شدن رستم توسط پسرعموی خود، (1497 میلادی /902قمری/876 شمسی) اسماعیل با کمک و مشاوره هفت نفر از مریدان نزدیک خاندان صفویه که به «اهل اختصاص» معروف بودند، به مبارزه بر علیه دولت آق قویونلو برخاست و توانست در دسامبر 1500/جمادی الاخر 906 از رود کر گذشته در نزدیکی قلعه گلستان به نبرد با شیروانشاه فرخ یسار بپردازد. فرخ یسار کشته شد و اسماعیل بعد از شکست دادن دشمن، باکو را تسخیر نمود سپس در منطقه شرور واقع در کنار نخجوان سپاه قدرتمند الوند را شکست داده و کنترل آذربایجان را بدست گرفت. نهایتا وی در 14 سالگی (1501م/907ق/880 ش ) در شهر تبریز به عنوان اولین پادشاه سلسله صفویه تاج بر سر نهاد. سکه ها به نام اسماعیل ضرب شد اما مهمترین کار او اعلام تشیع اثنی عشری به عنوان مذهب رسمی کشور جدید صفویه بود.
1507 میلادی/886 هجری شمسی
در سال 1507م یعنی شش سال بعد از استقرار دولت صفویه، پرتغالیها با سلاح جدید ـ شش کشتی و چهارصد وشصت مرد جنگی، در هرمز با سی هزار مرد جنگی ایرانی در آویختند و حاکم هرمز را تحت قیمومت درآوردند و در تمام جزایر دریای جنوب به کشتار و غارت پرداختند. قرار بر این شد که حاکم هرمز سالی پانزده هزار اشرفی به عنوان خراج به پادشاه پرتغال بپردازد و کالاهای پرتغالی نیز از پرداخت کلیه عوارض گمرکی و حقوق متفرقه معاف باشند.»[13] /ر.ک.1622/
1510ـ 1503میلادی /889- 882 هجری شمسی
هنگامیکه اسماعیل در تبریز تاج بر سرنهاد تنها بر ناحیه آذربایجان تسلط داشت؛ ده سال طول کشید تا توانست بقیه ایران را فتح کند. او بغداد را هم تسخیر کرد اما زیاد نتوانست نگه دارد. مراحل اصلی گسترش امپراتوری صفویه عبارت بودند از: شکست بازمانده نیروهای آق قویونلو نزدیک همدان (1503/909ق) (که مرکز و جنوب ایران را تحت کنترل اسماعیل درآورد)؛ به انقیاد درآوردن نواحی مازندران وگرگان در مجاورت بحر خزر و تسخیر یزد در جنوب شرقی (1504م/10ـ909ق)، آرام ساختن مرزهای غربی و الحاق دیار بکر (7-1505/11-910 الی 13-912ق) به قلمروی خویش؛ تسخیر بغداد و فتح جنوب غربی ایران (1508/4-913ق)؛ به انقیاد درآوردن شیروان (10- 1509 /915ق)؛ و فتح خراسان (1510/918ق) که سه سال قبل توسط ازبکان ماوراءالنهر از تیموریان گرفته شده بود. لکن بزرگترین پیروزی اسماعیل بی تردید در جنگ مرو در دوم دسامبر 1510/26 شعبان 916 به دست آمد که در نتیجه آن ناحیه خراسان به اختیار صفویه درآمد و شهر هرا، دومین شهر و محل اقامت جانشین بلافصل سلطنت شد.
انتشار و یا استفاده از مطالب این وبلاگ فقط با درج منابع و نام مولف و آدرس وبلاگ بلامانع است
1511 میلادی/890 هجری شمسی
دراکتبر1511 /رجب - شعبان 917، ظهیرالدین بابر، شاهزاده تیموری، برای بازپس گرفتن قلمرواش در ماوراءالنهر که ازبکان او را از آنجا رانده بودند، اسماعیل خطایی[14] را تشویق به حمله به سمرقند کرد. اسماعیل نیرویی به کمک بابر فرستاد و بابر موفق شد سمرقند را در این زمان و سپس بخارا را برای مدتی تصرف کند.
1512ـ 1514 میلادی / 891- 893 هجری شمسی
اسماعیل چند لشکر کشی به آناتولی ترتیب داد که آخرین آنها لشکر کشی عمده ای در 1512 میلادی به فرماندهی نورعلی خلیفه بود. این نیرو تا عمق آناتولی نفوذ کرد، شهر تغات را غارت نمود و شکست های متعددی بر لشکریان عثمانی وارد آورد، این حملات به سرزمین عثمانی یکی از عواملی بود که منجر به تهاجم عثمانی به ایران در سال 1514 میلادی شد.
1512 میلادی / 891 هجری شمسی
از سال 1511م، فرانسه که در حلقه اتحاد دشمنانی همچون امپراتور، اسپانیا، انگلیس، ونیز، و سویسی ها محصور شده بود ، از هر طرف مورد حمله قرار گرفت سپاهیان فرانسه مقاومت سختی به خرج دادند و در «روان» بر اسپانیائیها غلبه کردند اما سردار سپاه فرانسه در این جنگ کشته شد که به دنبال این حادثه قوای فرانسه بکلی از ایتالیا بیرون رفتند.[15]
[3] تاریخ جهانی. ش. دولاندلن، ترجمه دکتر احمد بهنمش. انتشارات دانشگاه تهران. ج اول، چ ششم1370 ص 518
[4] تاریخ جهانی. ش. دولاندلن، ترجمه دکتر احمد بهنمش. انتشارات دانشگاه تهران. ج اول، چ ششم1370 صص517- 516
[5] تهاجم چنگیزخان به بخش شرقی جهان اسلام در 1219م/615ق و در پی آن تاسیس حکومت مغولان از چین تا بالکان، تماس ایران را با غرب دیگر بار برقرار کرد. پس از سال 1335/6-735، دولت مغول در ایران به تعدادی واحدهای کوجک تجزیه شد که یکپارچگی و امنیت کشور به طور کلی کاهش یافت. لشکرکشی های تیمور در ایران (1405-1381م / 807- 782ق) بار دیگر غرب را متوجه ایران کرد اما مدت کوتاهی بعد از مرگ تیمور در سال 1405 م/807 ق/ 784هجری شمسی، تمامی شمال غرب و مرکز ایران تحت سلطه ی پی در پی دو سلسله ترکمن قره قویونلو (سیاه گوسفند) و آق قویونلو (سفید گوسفند) درآمد.
[6] ر.ک: ایران عصر صفوی: راجر سیوری ترجمه: کامبیز عزیزی. نشر مرکز، چ اول 1372، ص 12
[7] آنگولا. داگلاس ل.ویلر، رنه پلی سیه. ترجمه محمود فخرداغی. انتشارات خوارزمی چ اول 1355 ص26
[8] کاویخو، سفرنامه کاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم با تجدید نظر، 1366،ص116
[9] 25 سپتامبر 1396، دولت نوخاسته عثمانی واپسین لشکر کشی عظیم صلیبی به سوی شرق را در نیکوپولیس (حاشیه رود دانوب) با شکستی سخت به پایان برد و هزاران تن از شوالیه های صلیبی را به قتل رساند. ضمنا تاریخ جنگ صلیبی اول 1096- 1099 میلادی بوده است.
[10] نقل شده در: ًWilfred Blunt. pietros pilgrimage (london 1953) .P. 127.
[11] قبل از برقراری دولت صفویه، رهبر صفویه در تبلیغات این طریقت صرفا نماینده امام غایب نبود بلکه خود امام غایب بود؛ حتی رهبر صفویه را تا آنجا می رسانند که ادعا میکردند خداوند در او حلول کرده است. ادعا شده که مریدان جنید آشکارا از وی به عنوان «خدا» و از پسرش به عنوان «پسر خدا» یاد می کردند و در ستایش وی می گفتند: «هو حی القیوم، لااله الاهو». و به اسماعیل ولی الله میگفتند. ر.ک: ایران عصر صفوی ... ص23- 22
[12] ایران عصر صفوی: راجر سیوری ترجمه: کامبیز عزیزی. نشر مرکز، چ اول 1372، ص 19 با این توضیح که: این نام ازسوی صفویه همچون نشان افتخار پذیرفته شد.
[13] ر.ک: تاریخ تجارت وسرمایه گذاری صنعتی در ایران، ص103
[14] خطایی ، تخلص شعری شاه اسماعیل اول بود.
[15] تاریخ جهانی. ش. دولاندلن، ترجمه دکتر احمد بهنمش. انتشارات دانشگاه تهران. ج دوم ، 1370 ص24
