مروری اجمالی بر تاریخ چاپ ، نشر و روزنامه های ایران وجهان

نخستین بخش بررسی تاریخ از نگاه ارتباطات  به مروری اجمالی بر پیشینه چاپ و نشر و  همچنین تاریخچه ای مختصر از روزنامه های ایران و جهان اختصاص یافت. این مطلب خلاصه ای از درس روزنامه نگاری دکتر صنیعی از اساتید دانشگاه آزاد تهران می باشد که در وبلاگ کامپیوتر و ارتباطات درج شده است....  

تاریخچه چاپ:
آغاز نشر را می‌توان زمانی دانست که خط از طبقه و گروه خاصی بیرون آمد و ابزار همدلی جامعه قرار گرفت. اختراع چاپ به قرن پنجم قبل از میلاد (زمان هخامنشیان) باز می‌گردد. در این زمان برای امضای اسناد مهرهایی از چوب تهیه کرده و بکار می‌بردند که می‌توان ابتدایی‌ترین نوع چاپ دانست.
در اواخر قرن ششم – هفتم میلادی روزنامه‌ای به نام «کائه – یو ان تساپائو» با روش چاپ برجسته و به روش حکاکی در شهر پکن در هفت برگ چاپ می‌شود.
اولین کتاب به نام «سوترای الماس» است که در سال 868 میلادی با این روش چاپ می‌شود که هم‌اکنون نیز موجود می‌باشد.
«کاستر» در سال 1440 حروف متحرک فلزی ساخت و یک کتاب مذهبی با آنها چاپ کرد.
«گوتنبرگ» در بین سالهای 1444 – 1423 در استراسبورگ موفق به ساختن حروف چاپخانه روی چدن شد و در همین شهر نمونه‌ای از ماشین چاپ درست کرد و از مخلوط کردن روغن و دوده نوعی مرکب چرب بوجود آورد.
«فردریک کونیک» در سال 1814 نخستین ماشین با دو سیلندر چاپ را که با نیروی بخار کار می‌کرد، اختراع کرد و آن را در اختیار تایمز لندن قرار داد. این ماشین می‌توانست 1100 ورق در ساعت چاپ کند.
«جان والتر سوم» نخستین ماشین چاپ را برای روزنامه ساخت.
«کاسپار هرمن» در سال 1912 نخستین ماشین رول افست را ساخت.

تاریخچه چاپ در ایران
ورود فناوری چاپ به ایران به نیمه دوم قرن یازدهم باز می‌گردد که در جلفای اصفهان شروع به کار کرد. در زمان شاه صفی (ششمین شاه صفویه)، این چاپخانه به طریقه چاپ سنگی کار می‌کرده که در سال 1638 میلادی کتاب «زبور داود» را چاپ کرد. اما نخستین کتاب‌های چاپی فارسی در هند به طبع رسیدند. چاپ کتاب فارسی از هند به ترکیه و از آنجا به مصر هجرت کرد تا این که سرانجام به موطن خود رسید. هرچند چاپخانه جلفای اصفهان را اول می‌دانند، اما نخستین چاپخانه‌ای که «کتاب فارسی» در ایران به طبع رساند، به دستور «عباس میرزا» از روسیه وارد ایران و در تبریز دایر شد. گفته می‌شود قرآن اولین کتاب چاپ شده در ایران است که در سال 1250 انجام پذیرفت.
در زمان ناصرالدین شاه ترجمه‌ کتابهای غربی به اوج خود رسید و «جیمز کمل» انگلیسی اولین کتاب را تحت عنوان «تاریخ اسکندر» از انگلیسی به فارسی ترجمه کرد.


روزنامه‌های جهان:
«ریلیشن» به معنی گزارش دادن اولین نشریه عمومی یا به عبارتی روزنامه‌ای بود که در سال 1605 در شهر استراسبورگ آلمان آن زمان و فرانسه کنونی پا به عرضه وجود نهاد.
«اکتادیورنا» قدیمی‌تر از ریلیشن بوده که در زمان حکومت ژولیوس سزار در شهر رم چاپ می‌شد.
در زمان اردشیر بابکان کارنامه‌ای تحت نام «روزنامک» با موضوعیت فعالیت‌های انجام شده دربار، دولت و موبدان موبد (روحانی ارشد زرتشت) چاپ می‌شد.
«کائه – یوآن تساپائو» اولین روزنامه چینی است.
«گازتای  ایتالیایی» اولین نشریه و روزنامه به مفهوم امروزی است.

مهمترین روزنامه‌های جهان:
آلمان     فرانکفورت جورنال
فرانسه نخستین روزنامه «گازت» و «ژورنال دوپاری» نخستین روزنامه منظم بود.
انگلستان: «ویکلی نیوز»، «اکسفورد گزت». کهن‌ترین روزنامه دیگر انگلستان نشریه‌ای به سرپرستی «دانیل دوفو» مولف کتاب معروف رابینسون گروزوئه بود که تحت عنوان «ریو رویر» هفته‌ای سه بار منتشر می‌شد.
آمریکا: روزنامه «پابلیک آکیورنسز» به سردبیری بنجامین هرلیس.
روسیه: نخستین نشریه خبری «وی دوموسی» است. «پراودا» از مهمترین روزنامه‌های این کشور است.
کانادا:     هالیفکس گزت     استرالیا: هالیفکس گزت
هند:      ساماچار  ژاپن:      ماینی چی شیمبون

دوره قاچــــار
فتحعلی شاه قاجار: روزنامه فارسی‌زبان «مرآت الاخبار» به مدیریت «رام موهان روی» در هندوستان
(مهم) محمدشاه قاجار: نمونه سئوال(اولین روزنامه در زمان سلطنت کدام شاه در ایران چاپ شد؟ به وسیله چه کسی؟، با چه نامی؟ در چه سالی؟
اولین روزنامه چاپی در ایران صورت می‌گیرد که بنام «کاغذ اخبار» توسط میرزا صالح شیرازی در 25 محرم 1253 هجری قمری در تهران است. این روزنامه شامل اخبار جهان و ایران و تحت دو عنوان : 1 – اخبار ممالک شرقیه (تهران، ولایات و ...)، 2 – اخبار ممالک غربیه بود.
ناصرالدین‌شاه: دومین روزنامه در زمان صدارت امیرکبیر با نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» یا «وقایع اتفاقیه» بود که بعدها به نام «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر یافت. این روزنامه بعدها به چهار روزنامه: 1- روزنامه دولتی بی‌تصویر، 2 – روزنامه مصور دولتی، 3 – روزنامه ملتی، 4 – روزنامه علمی تقسیم می‌شود.
تذکر: محمد حسن خان صنیع‌الدوله اولین سانسورچی در تاریخ مطبوعات ایران است.

سه روزنامه برون‌ مرزی ایران در عهد ناصری را به همراه نام مدیران و مکان چاپ این روزنامه‌ها را بنویسید؟
1 – روزنامه اختر به مدیریت محمد طاهر تبریزی در استامبول
2 – روزنامه قانون به مدیریت میرزا ملکم‌خان در پاریس
3 – روزنامه حبل‌المتین به مدیریت مؤید‌الاسلام در کلکته هند
4 – کوکب ناصری به مدیریت شیخ‌الاسلام بهبهانی در بمبئی

اولین روزنامه غیردولتی در چه عصری چاپ شد، نام روزنامه و نام مدیر آن را ذکر کنید و بنویسید چرا غیردولتی نام گرفت؟
اولین روزنامه غیر دولتی در عصر «مظفری» چاپ شد. نام آن روزنامه «تربیت» بود. مدیر روزنامه «میرزا محمدحسین خان فروغی» (ذکاء الملک) پدر مطبوعات ایران بود و به این علت غیردولتی نام گذاشت که «آن را از حالت خشک و بی‌روح روزنامه‌های دولتی و درباری خارج کند.»

اولین روزنامه یومیه:
روزنامه «خلاصه الحوادث» بود که هر روز به غیر از یکشنبه و جمعه در یک ورق طبع می‌شد و از انتشارات انجمن معارف تهران بود که به خلاصه اخبار و وقایع جهان می‌پرداخت.

روزنامه‌های غیردولتی شهرستان‌ها – تبریز:
1 – روزنامه الحدید و عدالت به مدیریت سید حسین عدالت
2 – روزنامه احتیاج (اولین نشریه فکاهی داخل کشور) که بعد از هفت شماره نام آن به «اقبال» تغییر کرد توسط صفراف در سال 1316 منتشر گردید.
3 – روزنامه ادب توسط ادیب‌الممالک فراهانی

روزنامه‌های برون مرزی عهد مظفری:
1 – روزنامه ثریا در قاهره به مدیرمسئولی کاشانی
2 – روزنامه چهره‌نما به مدیرمسئولی اصفهانی در اسکندریه
3 – روزنامه ارشاد به مدیرمسئولی ادیب‌الممالک در باکو

نخستین روزنامه بعد از گشایش مجلس:
روزنامه مجلس به صاحب امتیازی میرزا محسن مجتهد، مدیریت میرزا محمدصادق پسر سید محمد طباطبایی و سردبیری ادیب‌الممالک بود که به صورت یومیه علاوه بر مذاکرات مجلس حاوی مقالات سودمند و مطالب دیگری هم بود.

دیگر روزنامه‌ها بعد از گشایش مجلس:
«تمدن» به مدیریت مدبرالممالک هرندی، «حبل‌المتین تهران» به مدیریت سید حسن کاشانی، «روزنامه صبح صادق» به مدیریت مؤیدالممالک قاجار، «صوراسرافیل» که علی اکبر دهخدا مقالات طنز خود را با عنوان چرند و پرند در این روزنامه می‌نوشت به مدیریت میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل (شیرازی) بود.

نشریات فکاهی:
1 – ملانصرالدین به مدیریت محمد قلی‌زاده که در تفلیس چاپ می‌شد.
2 – نسیم شمال به مدیریت گیلانی
3 – بهلول به مدیریت عراقی
4 – جارچی ملت به مدیریت ابراهیم‌زاده

نشریات زنان:
1 – دانش به مدیریت خانم کحال، 2 – شکوفه، به مدیریت مزین‌السلطه، 3 – زبان زنان به مدیریت دولت‌آبادی.

روزنامه‌های دوره پهلوی:
1 – نصیحت، به مدیریت قزوینی، 2 – قرن بیستم به مدیریت میرزاده عشقی، 3 – روزنامه طوفان به مدیریت فرخی یزدی، 4 – مجله دنیا به مدیریت دکتر تقی ارانی (اولین مجله ایرانی با ایدئولوژی خاص)

نشریات مذهبی:
1 - «فریاد و بعثت» مربوط به حوزه علمیه قم،
2 - «دارالتبلیغ» برای سازمان ساواک بود.
3 – روزنامه آیندگان به مدیریت داریوش همایون اولین روزنامه‌ای که باعث انقلاب شد.

نشریات مؤسسه اطلاعات:
روزنامه اطلاعات، اطلاعات هفتگی، دنیای ورزش، اطلاعات کودکان، اطلاعات دختران و پسران، اطلاعات ادب و هنر، اطلاعات هوایی و ...

نشریات مؤسسه کیهان:
روزنامه کیهان، کیهان بچه‌ها، کیهان ورزشی، زن و روز، کیهان هوایی، کیهان فرهنگی و ...

روزنامه‌های دوره محمدرضا شاه:
1 – روزنامه مرد امروز به مدیریت محمد مسعود، 2 – روزنامه باختر امروز به مدیریت دکتر حسین فاطمی، 3 – روزنامه چلنگر به مدیریت صمد بهرنگی.

روزنامه‌های که بعد از مجلس اول در سال 1325 چاپ می‌شد:
1 – روح‌القدس به مدیریت  خراسانی
2 – ترقی به مدیریت میرزا محمدعلی خان اسلامبولی
3 – تدین به مدیریت جدیدالاسلام

روزنامه‌های مجلس سوم:
1 – نوبهار به مدیریت ملک‌الشعرای بهار، 2 – رعد به مدیریت سیدضیاءالدین طباطبایی، 3 – عصر جدید به مدیریت متین‌السلطنه.

نکات کلیدی

1. مصریان از هزارة سوم و دوم قبل از میلاد مسیح پوست ساقه‌گونه‌ای (نی) را بصورت نوارهایی می‌بریدند و سپس آنها را تقریباً به صورتی که امروزه تخته‌های چند لایی را می‌سازند به هم چسبانیده و از آن نوار طویلی درست می‌کردند و خطوط هیروگلیف (خط مقدس) خود را بر آن ترسیم می‌کردند. همین نوارها که به نام پاپیروس در مصر قدیم خوانده می‌شد بعدها نام خود را به زبانهای اروپایی از جمله انگلیسی بصورت paper کاغذ باقی گذارد.
2. کاغذ را یک مرد چینی به نام «تسی لو آن» در حدود 105 قبل از میلاد اختراع کرد او وزیر کشاورزی وقت چین بود.
3. نحوه وارد شدن کاغذ به ایران: عرب‌های مسلمان در سال 133 هجری اسیرانی را از چین با خود به ایران (سمرقند) آوردند. از جمله اسیرانی که صالح بن زیاد از چین با خود به سمرقند آورد، کسانی بودند که در کار ساختن کاغذ مهارت داشتند. ایرانیان شیوه ساختن کاغذ را از آنان یاد گرفتند.
4. فضل بن یحیی برمکی نخستین کسی بوده است که در بغداد «کارخانه کاغذسازی» دایرکرد.
5. لونی دوبرت فرانسوی اولین کسی بود که در سال 1799 «دستگاه تولید کاغذ» را ساخت.
6. جان تامسون اولین کارخانه تولید خمیر کاغذ از طریق واکنش‌های شیمیایی را در سال 1867 در کبک کانادا افتتاح کرد.
7. اولین کارخانه کاغذسازی در سال 1344 در هفت‌تپه خوزستان ایجاد شد.
8. «مورنینگ پست» اولین روزنامه‌ای بود که آگهی پذیرفت.
9. «اخبار مصور لندن» نخستین نشریه مصور انگلیسی بود که در سال 1842 در 16 صفحه چاپ شد.
10. «جان پیتر زنگر» نخستین روزنامه‌نگار جهان است که به اتهام «افترا» به زندان افتاده است.
11. «ریدرز دایجست» پرتیراژترین ماهنامه جهان در آمریکاست که 28 مؤسسه در چندین کشور جهان آن را به 12 زبان منتشر می‌کنند و تعداد آن 20 میلیون نسخه است.
12. فکر و طرح اخذ مشروطه و قانون اساسی را یکی از روزنامه‌نگاران به نام محمدرضا مساوات در روزنامه مساوات تشریح کرد.
13. در زمان مظفرالدین شاه نظامنامة رسمی در مجلس تدوین و در سال 1324 هجری قمری به امضای شاه می‌رسد. در اصل 13 این قانون به مطبوعات و چگونگی فعالیت آنها اشاره شده است و برای اولین بار صریحاً حق آزادی قلم و بیان برای ایرانیان محترم شمرده شده و ممیزی و تفتیش مطبوعات شدیداً مردود دانسته شده است.
14. «انجمن گلستان» اولین انجمن در تهران بود که مسئله آزادی مطبوعات را بیان کرد.
15. «احمد آرامش» مخالف نفوذ و سیطره آمریکا بوده و مطالبی که به روزنامه می‌داد بخصوص در «جهان امروز» منتشر می‌شد.
16. روزنامه اطلاعات در 19 تیر 1305 به مدیریت عباس مسعودی چاپ می‌شود.
17. روزنامه کیهان در 6 خرداد 1321 به مدیریت مصطفی مصباح‌زاده منتشر می‌شود.
18. روزنامه اطلاعات اولین روزنامه‌ای بود که در اوایل انقلاب تیتر «شاه رفت» را در 27 نوبت آن روز چاپ کرد.